Germaanse toponiemen :

Afgeleid van “ingum” en nu herkenbaar in “ingen”.  Het betekent “heimat van…”.

Gemeenten : Berlingen, Buvingen, Hoepertingen, Kuringen, Bovelingen, Mopertingen, Ordingen, Piringen, Riksingen, Rukkelingen, Vlijtingen, Wimmertingen.

Gehuchten : Bevingen, Eggertingen, Grimmertingen, Guvelingen, Halingen, Hemelingen, Hullertingen, Hundelingen, Ketsingen, Overlingen, Pepingen, Ralingen, Rapertingen, Rullingen, Sitsingen, Vrolingen, Widdingen.

Frankische toponiemen :

Eindigen op “-(h)oven”.  Afgeleid van hof (hoeve) met als suffix de verbastering van een persoonsnaam.

Gemeenten : Bommershoven, Engelmanshoven, Guigoven, Gutshoven, Kuttekoven, Mettekoven, Rijkhoven, Romershoven, Schalkhoven, Vroenhoven, Wintershoven, Kotshoven.

Gehuchten : Bautershoven, Boeshoven, Egoven, Gippershoven, Helshoven, Manshoven, Mersenhoven, Oetersloven, Ophoven, Rullecoven.

Eindigen op “-em” of “-om”.  Afgeleid van “haim“ of “heem” wat woonstede betekent.  Het prefix is afgeleid van de bezitter of een landschap.

Gemeenten : Broekom, Brustem, Gingelom, Gorsem, Gotem, Kerkom, Koninksem, Kortessem, Nerem.

Gehuchten : Bersnissem, Graethem, Heukelom, Honsem, Merem, Middelhem, Ophem, Overhem.

Bron : Geschiedkundige kring Borgloon / Het Haspengouws landschap – Pierre Diriken – georeto – p 71.

Ként zjié dë bësjràiving van dë Túngënêr ?

Nën échtë Túngënêr wèt nóit van nïks īēt ôôf mè wèt ët toch altàid bètër !

Hè krittëkièrt altàid allës, brïk allës ôôf, hët és nóit goed én düs altàid slèèch.

Anèkdóot :

Às zjë zék tiègë në Túngënêr dat zjë bénnë twee wèkë në bóum gót plàantë zjèt tër oech, nïks kénnëndë van büym of plàantë, dat oerë bóum… sjéif stéit ! :-):-):-)

Wê hét hai én Tongërë Poepléén nog gëkàant ??? Dan zīē nīē zo jonk nëmé… . 😉

Poep(e)léén, (Wijnen Hélène), és gëbuórë op 15 óggüstës 1878.

Zë wó’s ën fèrrëm mànsvróu, ë mànswàif, mét toen zë jonk wó’s, sjau sjóón lànk zwàt huór. Zë wó’s nīē zo héél propër én zo brèid às ë këstéel. Zë bréidë veul, rókdë dë paip én vroeg ó’n dë màns wô deur kōēmë “stoep” (toebàk) veur én heur paip.

Zë koem auk veul én dë Zjëndèrmërie én óit goenk zë mét Kïnnëbàk ondër dë nôôm “Dë 2 hïnnësjèlmë” mét én ën Kàrnëvalsstoet. Zë wó’s auk në mànsgèk zo ‘t sjéén én wó’ndë ó’n Bèllëshèskës en drōēg àltaid ë lànk spèsjôôl kléid, gënümp në snèlzéikër.

Dë kléin kéndër wórë fèrm bang van heur, zë wó’s àltaid kóót, slèèch gëzïnd, trok ë léllëk gezïch én blókdë héél dë struó’t mètéin.

Poepléén és gëstór”vë én Novèmbër 1955.

Bronnen : Facebook, Instagram, Pinterest, Stadsarchief Tongeren-Borgloon, Wikipedia.

Në man gèit ó’ngèftë dün op hët gëméintëhaus.

Dë bëdïndë vrüg : Naam ? … Jansen.

Gëslach ? … Néin, vëróngëlük ! 🙂

Nau gó’n vë hët ës hübbë yüvër dë Bótti.

Në Bóttï, dat és në mèèrtkrômër mét éiër, gëvogëltë, én al wô óit vluóg of lōēp… . 😉

De uitdrukking : “Gëréeë wai dë bóttï van Eur” (gëréeë” = bedrogen zoals de Bóttï van Eur = Diets-Heur) betekent dat die bóttï niet te slim was en werd bedrogen. Maar om een echte bóttï te bedriegen moest je al heel wat in je mars hebben !

Ook is dit de bijnaam van sommige “Tongenaars” van op het platteland in en rond de dorpen van Tongeren die meestal met een hondskar, kruiwagen of krui”hotte” ( (Et. Luikerwaals boti, hotteur, homme qui porte la hotte (la bot(te) ); homme qui venait de la campagne avec une hotte pleine d’oeufs, etc., pour les vendre en ville…) rondzwierven.

Het “botti-bedrijf” kwam eertijds veel voor in Tongeren.  Gedurende lange tijd wist het zijn faam hoog te houden.  De Tongerse botti’s deden alle omliggende markten en legden met hun hondekarren op een zeer korte tijd grote afstanden af.  De Botti’s verhandelden vooral hennen, konijnen en eieren.  Hun voorraad kochten ze op bij de boeren en trachtten deze aan de man te brengen op de markten.

Ook gingen ze weleens van huis tot huis.  De voornaamste botti-families waren de families Vliers, Pirlet, Schoubben, Lysens.  ’t Waren over het algemeen eenvoudige, eerlijke lieden, die met deze “ongewone” handel in hun levensonderhoud voorzagen.

Hieronder een gezicht, waarop we een “botti” van de familie Pirlet nl. Jozef (links op de foto) aan het werk zien.  ’t Is nochtans een foto van na de periode der hondekarren, op de tweede onderstaande foto maakten ze reeds gebruik van kar en paard.  Gezicht uit 1920.  Jozef Pirlet is hier vergezeld van de heer Louis Bertrand.

Maar… ! Ook wordt de Bóttï beschreven als een dief, een schelm die, waar hij ook maar kon in de dorpen bij de landbouwers, konijnen stal, die vilde om te eten of levend hield om daarna te verkopen (of de vacht te gelde te maken) op de markt van Tongeren. Tweemaal winst !

Zeg echter NOOIT tegen een stads-Tongenaar dat het een Bóttï is want dan heb je gegarandeerd… ambras, miserie en wat weet ik nog veel meer !!!

Wïs zjë dat ???

Bronnen : Facebook R. Bertrand, A. Buckinx, Instagram, Pinterest, Stadsarchief Tongeren-Borgloon, Wikipedia.

Van boo komë dai wyud én wô wïllë dai zéggë ???

Farrëdzjïée : Herhaald plagend lastig vallen.

Ziet zjë hum wïr ó’n t farrëdzjieë ?

Etymologie : uit ’t Luikerwaals : Fr. faire enrager.

=====

Halkëtï : Beunhaas, slordige onbekwame werkman.

Etymologie : Waals (Luik) -> halcoti, oudfr. haligoter, harigoter, etc., arcoler, met als betekenis o.a. chipoter, gacher la besogne, chétif personnage, ouvrier qui n’a pas de metier fixe.

Anc. fr. : haligote (lambeau, chiffon étoffe), meusien : halgoter (peiner sans grand profit), picard : haricotier (petit cultivateur, homme qui gagne péniblement sa vie).

Twee zôotlèp vruygë ó’n ë dóm blondsjë :

“És dat dë zon of dë muó’n wô ó’n dë loch stéit ?”

Dóm blondsjë : “Dat weet ich nīē, ich bèn nīē van dées kàantë”. :-):-):-)

Béstë mïnsë allëmuó’l,

Vanôof vandôog kó’nt zjë Túngërsë lés kràigë op… vryüg !

Zjë kïs mèr nën dôog én ën oer wô oech géit én dan kó’nnë vë īēt ôofsprèkë. Dë prèffërênsë plàk és nog altaid én… Dë Pèlgrim as ët uóp és of op ën àandër plàk.

Doo és géin bètër én sjündër plàk às én os sjau sjoon Bëgàinëf van Tongërë, zèk nà zêl’f !!!

Hai ë sjau sjoon gëdïchskë yüvër dë béstë én sjó’nstë zïkdë… !

Vërlïf zïn és géin zïkdë

zjë wuó’nt nie kuó’lik van gëlük

zéggë dai wô ’t nog nie wette

Vërlïfdëghéds, mïns gënóië

mòkdë mich toch bëkans gèk

’t spókdë èch én mainë kop

Bëkans gëreed veur ë gëstïch

voel më vërstàand èch stil

’s nàachs kos ich nie sluòpë

ich wuó’nd zo môgër as ën gruòt

Toen és ët énéns gò’n zomërë

twee zéelkës wuó’ndë mèr éin

zoo wèrm én nóit nëmé alléin

Toch blééf ich allë deug

nog altaid èvë gèk

gèk van më gëlük

Éns wó’s ë fró’nzjëlkë

nog jònk én zïkkëlïk vërlïf

ët és nau ën aad kërnoeffëlkë

Mè op dai lïfdë

dai van os zït géinë slàit

Bron : Monique Cox – Hasselt

Vertaald.

Béstë mïnsë allëmuó’l,

Hët twéédë wyudsjë veur óndërèin të kallë én të sjràivë és… farrëdzjïéë.

Wô wilt dat veur oech zèggë ? Lèk ët mich ës aut !

Ló’t mèr īēt wétë op FB.

Tot dan !

Béstë mïnsë allëmuó’l,

Dë dèrdë lés Túngërs és komëndë Zùttërdòg 19/04/2025 19:00 oer én… Dë Pelgrim.

Doo és géin bètër én sjündër plàk às én os sjau sjoon Bëgàinëf van Tongërë, zèk nà zêl’f !!!

Zür’g à op taid doo zīēt !!!

Auk vandôog bëginnë vë mèt ët Túngërs alfabèt, ën rèkappëtëlôsë én wier ën vërrasséng.

Zjë krèg géin sürprīēs omdat dat nie èn dën Dïksjënêer stèit. Doo kïk !

Èn vànôof vandôog és hët allë wèkë lés tot às zjë müu zīēt. 🙂

Béstë mïnsë allëmuó’l,

Mïnsë, hòt oech vàs !!!

Dë twéédë lés Túngërs és komëndë Zùttërdòg 12/04/2025 19:00 oer én… Dë Pelgrim.

Doo és géin bètër én sjündër plàk às én os sjau sjoon Bëgàinëf van Tongërë, zèk nà zêl’f !!!

Zür’g à op taid doo zīēt !!!

Vandôog bëginnë vë mèt ët Túngërs alfabèt én ën vërrasséng.

Béstë mïnsë allëmuó’l,

Ròid ës wai “eerste” wuò’nt gësjréevë !

Yüstë, yústë, of yùstë ? Of iéstë, of ièstë ???

Natürlïk mòi nīē gó’n lōērë én dën Dïksjënêer ! Nīē fōētëlë zeu mïnsë !

Wô deunk oech ?

Zjë kò’nt antwuò’dë op dë Féisboek-link “Túngënêrrë óndërèin”.

Ich bén kërjeus, nausjiêrig.

Veul plëzīēr tëmèt !!! 🙂

Béstë mïnsë allëmuó’l,

Vandôog, 01 April 2025, prèzzëntièr ich oech ouzë Wèpsáait én baiheurënd Féisboekblóod.

Dït, veur os sjau sjóon Túngërs ó’n allëman, dë jeug, zèlfs dë īēt àddër mïnsë lérë gōēd Túngërs të kallë én të sjraivë.  Auk veur kénnës të môkë mèt dë yùstë tôol van dë yùstë stad van ‘t láand, òs Bèlgïkskë.

Ich hòup dat zjë, as èchtë Túngënèr, dóo veul plëzīēr mèt gò’t hùbbë.  Dat és dë yùstë én lèstë bëdōēléng.  Làachtë mèt òs zêl’’f, nòg veul līēvër mèt òuzë flàa gëbōēr én sjèivë kal vërtèllë… .  Dat kó’nnë vê, Túngënèrrë as dë bèstë !

Auk òs Túngërs “Cultureel Erfgoed én Historisch Patrimonium” wô (hai én doo “Unesco-Erfgoed”) és, mòttë vê bëvordërë, óndërhougë én promóótë.  Réklam môokë düs !

Hët Túngërs heub, auk ich, sént méé as téén jùór bëstudjérd, hët léstê ondërhàaf júòr héél intènsief veur mai (lèevës)wèrkskë (hai 😉 ) kònnë ôof të môkë.  Dat hóóng al héél lànk én main krollë.

Ich volg dóveur sinds 1986 mainë Túngërsë baibël, dë “Túngërsë Dïksjënêer” van M. André Stevens.  Dèè līēt lèngs mich op mai nàachkèskë !

Ich hóup dat zjë veul plëzier gòt heubbë tëmét.  Én blèf surtoe hai, onláin, dan gòi nog veul làachtë !

Hót oech kloek, blèf héél goed òiëmë én kalt én sjrèf surtoe goed… TÚNGËRS !!!

Michel Hosch.

Béstë mïnsë allëmuó’l,

Hai zïn vë dan veur dë yüstë keer mét në Túngërsë wèpsáit én ën êksplikòsë (én ët A.N., ceci pour que tout le monde comprenne… 😉 ) van boo os sjau sjóon Túngërs kümp.  Volgëndë wèèk krèg zjë hai vanallës én hët Túngërs, nog ë bïtsjë pësjênsë.  Kïk auk mèr ës éin vóts op hët blóod “Over ons”.  Én sjrèf surtoe dë jeustë lés Túngërs 1.0 op of mòk në knóup én oerë móolplak !  Dé primeur : Zùttërdòg 05/04/2025 19:00 oer én dë Fáar. Zjë gòt nog īēt mètmòkë zeu !!!

Het Tongers dialect, inleiding en oorsprong.

De oudste stad van België heeft een prachtig dialect, “het Túngërs”. Dat bestaat uit Nederlandse, Franse en Duitse invloeden omwille van de geografische ligging. Het originele in het Tongers is het wegvallen van de laatste “N”, bijvoorbeeld : vallen = vallë. De meervoudsvormen veranderen meestal van klank, bijvoorbeeld : een stoel : èinë stōēl; twee stoelen : twée stüul; een nagel = èinë nôgël; twee nagels = twée nêugël. De grote culturele waarde van het Tongerse dialect mag nooit verloren gaan en steeds gebruikt worden op het gepaste ogenblik.

Het Tongers is, zoals hierboven reeds vermeld, zowat een mengeling van Vlaamsch, Oud-Duits (Diets) en Frans.  De accenten liggen anders en heel wat woorden zijn, later, eveneens duidelijk geleend uit het Frans.  Vroeger sprak 80% van de inwoners de franse taal en de oudere generatie maakt nog altijd gebruik van franse woorden (bvb. “geluk” = chance en “dat is goed gedaan jongen” = ala-bonne-heur fiston… – à la bonne heure -, “handtas” = sacoche).

Het Tongers dialect is een sappige taal die je steeds minder hoort.  Maar we proberen daar verandering in te brengen.  Sommige woorden dreigen echt verloren te gaan, maar dat komt omdat die woorden zelf ook verouderen.  Neem nu “sjuópsjêrë”, (N.v.d.r., verbeterd), schaapscheren, lang niet meer gehoord maar wie scheert er ook nog schapen ?

Nieuwe woorden in het dialect ?

De woordenschat groeit momenteel wel niet meer aan.  Nieuwe woorden komen er zelden bij in het Tongers dialect.  Die worden in het Algemeen Nederlands uitgesproken met een Tongers sausje er over heen.  Maar we doen wel ons best om nieuwe dialectwoorden te vinden.  De hedendaagse jeugd spreekt goed (A.N.) maar de Tongerse tongval is er zeer moeilijk uit te krijgen.  Tongers is verdomd moeilijk om te spreken en nog moeilijker om te schrijven.

Ten dode opgeschreven ?

Of het Tongerse dialect met uitsterven bedreigd is ?  Wij denken van niet.  Al in 1910 stond er een artikel in de krant dat we er dringend wat aan moesten doen om het Tongerse dialect te behouden.  Nu zijn we 115 jaar verder en spreken we het nog.  Dan zal het nog wel een tijd mee gaan.  Ook hebben we de indruk dat de jeugd nieuwsgierig is naar woorden in het Tongers dialect.  Eerst moesten we allemaal Algemeen Nederlands spreken, en nu het dialect bijna verdwenen is, toont de jeugd gelukkig weer interesse.  Dat is geruststellend.

Dialect spreken heeft voordelen.

Een studie van verschillende Nederlandse universiteiten toont aan dat het alleen maar voordelen heeft om, naast A.N., dialect te spreken. Kinderen die in het dialect worden opgevoed, hebben geen kleinere woordenschat, zoals vroeger vaak werd gedacht. Bovendien kunnen die kinderen beter abstract denken en kunnen ze hun aandacht beter verdelen.

Tongeren.

De plaatsnaam Tongeren is, zoals de meesten wel weten, terug te voeren op het Latijnse Atuatuca Tungrorum en zou zoveel betekenen als “vesting van de Tungri”, ca. 15 v Chr.  De stadsnaam Tongeren wordt plaatselijk Tóngërë uitgesproken.  Spotnamen of scheldnamen van Tongeren, Tongenaren zijn : Mussen, Trullen, Trullebakkers, Vlaaieters, Vlaaischijters, Sjoepjaitërs.  Bóttï(s) is een naam die werd toegevoegd maar met een andere betekenis.  Maar dat is voor later. 😉

Bron : Seniorennet.be, bewerkt.